—Айцец Сергій, не так даўно да нас у рэдакцыю прыйшоў ліст з Мінска. Яго аўтар—студэнт, які лічыць сябе праваслаўным і, разам з тым, прыхільнікам беларускага нацыянальнага адраджэння. Сутнасць гэтага ліста—разважанні вакол праблемы «беларуская мова і Царква». Высновы, якія зроблены ў ім, вельмі песімістычныя: у цэлым гэты малады чалавек бачыць абыякавае стаўленне Праваслаўнай Царквы да справы беларускага адраджэння. І вось сёння нам бы хацелася задаць Вам некалькі пытанняў,каб вызначыць Ваша стаўленне да гэтай праблемы.

Ці мае сэнс, наогул, гаварыць пра існаванне гэтай праблемы? Для большасці звычайных людзей характэрна такая думка. Так, ёсць пэўная група людзей, якія лічаць сябе праваслаўнымі і разам з тым з’яўляюцца прыхільнікамі, як бы мовіць, ідэі «беларусізацыі Царквы». Але такіх людзей не шмат, і іх дзейнасць знаходзіцца недзе на перыферыі царкоўнага жыцця. Ці не патрэбна нам застацца пры тым, што ёсць, і не ствараць штучна праблемы?

—Я думаю, што праблема ёсць. Галоўная праблема ў тым, што, на жаль, у Беларусі мала такіх нацыянальна свядомых людзей. Але тое, што яны ёсць—гэта вельмі добра, таму што нацыянальная свядомасць—гэта любоў чалавека да сваёй гісторыі, да свайго народа, сваёй зямлі, сваёй мовы. І гэта абсалютна нармальны духоўны стан чалавека, таму Царква павінна падтрымліваць такія якасці ў людзях і спрыяць іх развіццю.

—А як узнікла такая сітуацыя, што мова нашага богаслужэння—царкоўнаславянская,а мова пропаведзяў, унутрыцаркоўных зносін—руская? Ці можна адназначна сказаць, што яе прычына ў тым, што ў Расійскай імперыі, потым у Савецкім Саюзе праводзілася палітыка мэтанакіраванай русіфікацыі, якая падтрымлівалася Рускай Праваслаўнай Царквой? Таксама ёсць такі погляд, што, вось, мы мелі сваю дзяржаўнасць, культуру, мову, сваю Царкву, але прыйшла Расія і ўсё задушыла. І цяпер нам проста трэба адмовіцца ад наслаенняў русіфікацыі і вярнуцца да сваіх вытокаў.

—Схема, якую Вы толькі што нагадалі, вядомая. Але яна вельмі павярхоўная. Нават, я бы сказаў, прымітыўная і тэндэнцыйная… Калі, мы, беларусы, мелі сваю дзяржаву? У 18 стагоддзі? Не! Тады ўжо беларусы былі пад цяжкім нацыянальным прыгнётам палякаў. А сваю дзяржаву мы мелі да 16 ст. і паступова страцілі яе пасля Люблінскай уніі 1569 г. Польскі ўплыў усё мацнеў, польская дзяржава душыла і нішчыла беларускасць. Нарэшце, у 1696 г. усеагульнай канфедэрацыяй саслоўяў была прынята пастанова, якая скасоўвала дзяржаўны статус беларускай мовы. 1696 год—вось чорная дата ў гісторыі нашай мовы, калі яна была афіцыйна, заканадаўча забаронена і таму спынілася ў сваім развіцці як літаратурня мова. Толькі просты непісьменны люд застаўся са сваёй мовай. Калі ж беларускія землі ўвайшлі ў склад Расіі, то прайшло ўжо цэлае стагоддзе заняпаду беларускай мовы. Літаратурнай мовы ўжо проста не было, былі толькі народныя гаворкі, дыялекты. Вось чаму ў афіцыйным ужытку польская мова была заменена на рускую. Беларуская мова ў Расійскай імперыі (у адрозненні ад Польшчы) ніколі не забаранялася. Наадварот, іменна пасля далучэння беларускіх зямель да Расіі ўзнікае новае беларускае пісьменства, і пачынае фарміравацца новая беларуская мова. З’яўляюцца таксама вучоныя, якія плённа працуюць у галіне беларускага мавазнаўства. Я маю на ўвазе, напрыклад, пратаіерэя Іаана Грыгаровіча, І. І. Насовіча, Я. Ф. Карскага. Хачу асабліва падкрэсліць, што гэтыя і іншыя вучоныя, якія займаліся беларускай мовай і беларускай гісторыяй, высока цаніліся расійскай навукай і расійскай дзяржавай. Вось, скажам, І. І. Насовічу за яго гістарычны слоўнік беларускай мовы Расійская Акадэмія Навук прысудзіла Увараўскую прэмію, за «Словарь белорусского наречия». Ён жа быў удастоены дзямідаўскай прэміі… Яўхім Карскі абараняе ў 1893 г. у Кіеўскім універсітэце магістэрскую дысертацыю па фанетыцы і граматыцы беларускай мовы, у 1896 г.—у Маскоўскім універсітэце доктарскую дысертацыю пра беларускія пераклады Псалтыры. Дарэчы, гэтыя і многія іншыя вучоныя, якія займаліся беларусазнаўствам, былі выпускнікамі семінарый і акадэмій, глыбока царкоўнымі людзьмі, некаторыя сумяшчалі сваю навуковую дзейнасць з царкоўным служэннем. Так што міф аб русіфікатарскай дзейнасці Праваслаўнай Царквы ў Беларусі не вытрымлівае крытыкі.

Зусім іншая справа—савецкі перыяд нашай гісторыі. Пасля кароткага перыяду беларусізацыі ў 20-ыя гады, калі нават маскоўскія прафесары чыталі свае лекцыі ў Мінску па-беларуску, разгортваецца барацьба супраць беларускай культуры і яе носьбітаў. І яна, на жаль, была доўгай і мэтанакіраванай, бо грунтавалася на ідэі, што па дарозе ў камунізм усе нацыі павінны зліцца ў адзін народ. Вось і стараліся зліць: выкінулі беларускую мову амаль поўнасцю з вышэйшай школы, у гарадах і сярэднюю школу перавялі на рускую мову, ды і ў вёсцы мала што пакінулі. Зрабілі беларускую мову неперспектыўнай і непатрэбнай.

—Айцец Сергій, а ці можна гэты працэс павярнуць у адваротны бок?

—Я думаю, можна. Нельга праводзіць гвалтоўную беларусізацыю, якая б неяк абмяжоўвала чалавека ў правах за няведанне мовы, як гэта робіцца, скажам, у Латвіі. Трэба праводзіць мяккую беларусізацыю, уздзейнічаць перш за ўсё на свядомасць людзей. І ў гэтым працэсе павінна прыняць удзел не толькі дзяржава, але і Царква. Па меры сваіх сіл яна працуе ў гэтым напрамку. Але я думаю, што можна было б працаваць больш актыўна.

—Айцец Сергій, час ад часу з’яўляюцца абвінавачванні Біблейскай камісіі Беларускай Праваслаўнай Царквы ў тым, што яе дзейнасць застаецца шмат у чым фармальнай. У прыватнасці, звяртаецца ўвага на той факт, што за 10 год былі перакладзены толькі тры Евангеллі. Чаму ўсё ж такі нам прыйшлося так доўга чакаць выдання Евангелля паводле Марка? Ці можна сапраўды казаць аб пэўных недахопах у працы Біблейскай камісіі, а калі так, то якія абставіны гэтаму садзейнічалі?

—Мне здаецца, гытыя абставіны аб’ектыўныя. Пераклад Свяшчэннага Пісання—гэта справа вельмі сур’езная, якая патрабуе вельмі высокага прафесіяналізму. Перш за ўсе, перакладаць трэба з арыгіналу. Але ў нас не так многа прафесіяналаў, якія б ведалі грэчаскую мову і якія б, пры гэтым, добра ведалі беларускую мову. Гэта адна праблема. Другая праблема—ў тым, што члены Біблейскай камісіі не могуць быць вызваленыя ад сваіх абавязкаў там, дзе яны працуюць. Былі і арганізацыйныя праблемы. Не ўсе члены Біблейскай камісіі мінчане, таму цяжка было наладзіць рэгулярныя сустрэчы. На пачатку нашай працы у нас было шмат і ўнутраных дыскусій. Напэўна, гэтага немагчыма было пазбегнуць. Трэба сказаць, што з цягам часу тая група, якая працуе над перакладам, спрацавалася і ўжо многія праблемы вырашаны. Так, Евангелле паводле Марка выйшла не так даўно, але ўжо завершаны пераклад Евангелля паводле Лукі, і я думаю, што ў гэтым годзе яно павінна выйсці. Цяпер мы займаемся перакладам Евангелля паводле Іаана і плануем скончыць яго да канца гэтага года, а потым падрыхтаваць да выхаду Чатырохевангелле як богаслужэбнае выданне.

—Знайшлося шмат крытыкаў новага перакладу, зробленага нашай Біблейскай камісіяй. Праглядаючы матэрыялы радыёперадач Радыё Свабода, я сутыкнуўся з наступным выказваннем, якое належыць вядомаму перакладчыку і пісьменніку Анатолю Клышку. Крытыкуючы выкарыстанне шэрагу царкоўнаславянскіх тэрмінаў у новым беларускім перакладзе, ён заўважыў, што «наша беларуская мова і літаратурная мова ўжо стваралася на народнай аснове і гэтага ўплыву стараславяншчыны не мела». І таму зусім не апраўдана выкарыстанне царкоўнаславянізмаў у беларускіх перакладах Святога Пісання. Напрыклад, у новым перакладзе мы сустракаем «Іісус», «Амінь», «благаславёны», «распяць», а не «Ісус», «Амін», «добраслаўлёны», «укрыжаваць». Што Вы на гэта скажаце?

— Несумненна, гэта абсалютна навуковы тэзіс, што беларуская мова развівалася на народнай аснове. Але што яна не мела ўплыву царкоўнаславянізмаў, то гэта не так. Народ жыў у Царкве, народ выхоўваўся Царквою, народ маліўся на царкоўнаславянскай мове, і таму ў царкоўным ужытку царкоўнаславянізмы былі. І адкуль Анатоль Клышка ўзяў, што «Амін»—гэта больш па-народнаму, чым «Амінь»? Хіба «укрыжаваць» больш беларускае слова, чым «распяць»? Зусім не! Укрыжаваць—гэта яўны паланізм, а «распяць»—наша адвечнае. Сяргей Палуян у 1910 г. пісаў пра Хрыста: «Яго білі па твары, сцябалі бізуном. Плявалі на Яго. Кпілі з Яго. У канцы распялі і распятага не пераставалі мучыць». Хіба не па-беларуску гэта напісана?

—А вось слова «благаславёны». Кажуць, што беларусамі яно ўспрымаецца неадэкватна, бо для нас «блага»—гэта «дрэнна».

—А вось з гэтым я не згодны катэгарычна. Калі гаварыць пра тую самую народную аснову, на якой развівалася беларуская мова, і калі праглядзець этнаграфічныя запісы беларускіх песень, беларускіх прыказак, то мы нідзе там не знойдзем «добраслаўлёны», а знойдзем «благаславёны», як і не знойдзем «добравешчанне», а толькі «благавешчанне». Чаму так? Менавіта таму, што быў уплыў царкоўнаславянскай мовы ў словах царкоўнага значэння. Дарэчы,і беларускія літаратары ўжывалі «благаславёны», «благаславенне» і бралі гэтыя формы ад народа. Праўда ў некаторых беларускіх гаворках слова «блага» набыло адмоўны сэнс, але гэта адбылося ўжо даволі позна, а слова «благаславенне», «благадаць» былі ў нашай мове ад пачатку, увесь час ужываліся беларусамі і нікога не бянтэжылі аж да часоў гарбачоўскай «перабудовы», калі некаторым людзям, што выраслі ў атэістычным акружэнні, пачало здавацца, што гэтых слоў у беларускай мове раней не было і іх трэба ствараць.

Часам пры перакладзе багаслоўскіх тэрмінаў нам прыходзіцца з некалькіх варыянтаў, якія ўжываюцца ў жывой мове і мастацкай літаратуры, выбіраць адзін. Напрыклад, і ў літаратуры, і ў слоўніках можна знайсці слова «ангел» і слова «анёл». Якое выбраць? Сучасныя журналісты, мне здаецца, часцей ужываюць «анёл». А мы выбралі «ангел». І не ў апошнюю чаргу таму, што ў большасці беларускіх гаворках менавіта гэтая форма ўжываецца. Слова «ангел» ужывалі і некаторыя ранейшыя перакладчыкі Свяшчэннага Пісання на беларускую мову: Антон Луцкевіч, Лукаш Дзекуць-Малей, Янка Станкевіч і іншыя. Мы ўлічваем і тое, што слова «ангел»—грэчаскае. Выбраная намі форма добра перадае грэчаскі арыгінал, а пры перакладзе тэрмінаў пажадана, каб этымалогія слова была празрыстай.

—Такім чынам, і далей ідзе праца па перакладу на беларускую мову Святога Пісання Новага Запавету. А ці плануецца пераклад Старога Запавету, іншай царкоўнай літаратуры?

—Плануецца. Зараз акрамя таго што мы займаемся перакладам Новага Запавету, ідзе пераклад і выданне богаслужэбных тэкстаў. Так, надрукаваны ўжо мой пераклад Бажэственнай Літургіі св. Іаана Златавуста, надрукаваны пераклад вялікай вячэрні з ліціёй, ранішніх малітваў. Далей мы будзем займацца і перакладам богаслужэбных тэкстаў, і перакладам Старога Запавету. І будзем спадзявацца, што да нашай камісіі з цягам часу далучацца спецыялісты з добрым веданнем старажытна-яўрэйскай мовы, якая неабходна для перакладу Старога Запавету.

—А ці ёсць сэнс перакладаць богаслужэбныя тэксты, пераводзіць мову богаслужэння на беларускую? А калі можна, то ў якой ступені?

—Пераклад богаслужэння на беларускую мову павінен быць зроблены адназначна. Але я не прыхільнік таго, каб царкоўнаславянская мова была зусім выкінутая. Я ўпэўнены, што мы, беларусы, павінны ставіцца да царкоўнаславянскай мовы як да сваёй культурнай спадчыны, як да свайго культурнага скарбу, таму што на гэтай мове маліліся продкі нашы тысячу гадоў, і ад яе нельга проста адмаўляцца. Гэта таксама наша мова, гістарычная мова нашай Царквы і нашай культуры. Але далёка не ўсе нашы сучаснікі разумеюць богаслужэнне па-славянску. А мова не павінна быць бар’ерам для малітвы і для разумення слова Божага. Таму ў кожным горадзе павінны быць храмы з царкоўнаславянскім і з беларускім богаслужэннем, нават у адным храме могуць правіцца службы на розных мовах. Акрамя таго, пераклад можа быць выкарастаны не абявазкова для богаслужэння, пераклад можа служыць для таго, каб чалавек меў дома тэксты, і калі яму што-небудзь незразумела, ён мог гэты пераклад пачытаць і разабрацца. Я сам займаюся перакладамі богаслужэбных тэкстаў на беларускую мову, але мне больш звычна маліцца па-царкоўнаславянску.

—А ці ёсць у нас на Беларусі такія храмы, куды можна прыйсці і памаліцца на беларускай мове?

—Так, у нас ёсць такія храмы, дзе службы на беларускай мове праходзяць. У Мінску рэгулярныя багаслужэнні на беларускай мове праходзяць у Петра-Паўлаўскім саборы: у першую суботу кожнага месяца служыцца літургія па-беларуску, і кожную сераду служыцца малебен з акафістам. Ёсць у Гародні рэгулярныя богаслужэнні па-беларуску, ёсць у Віцебску, Полацку. На жаль, такіх храмаў мала. Я лічу, што іх павінна быць больш. Мне здаецца, што ў нас не хапае ўсведамлення таго, што богаслужэнне на сучаснай мове можа быць сродкам місіянерства. Часам нашы маладыя людзі апыняюцца больш кансерватыўнымі, чым нават пенсіянеры. Яны, скажам, пахадзілі ў царкву 2-3 гады, звыклі з богаслужэннем на царкоўнаславянскай мове і не жадаюць думаць пра тых людзей, для якіх усё такі яна з’яўляецца бар’ерам, перашкодай, а такія людзі ёсць. Вядома, мы павінны заахвочваць нашых прыхажанаў знаёміцца з традыцыйнай богаслужэбнай мовай нашай Царквы, але ні ў якім разе нельга сказаць, што прыход людзей да Хрыста, да Царквы павінен быць абавязкова праз моўны бар’ер. Гэта не можа быць пазіцыяй Царквы. Яна такой ніколі не была. Апосталы, калі ішлі прапаведаваць розным народам, не казалі: вось Евангелле напісана на грэчаскай мове—усе вывучайце грэчаскую мову. Яны прапаведвалі на мове таго народа, да якога ішлі. І царкоўнаславянская мова развівалася паступова, і мова сучаснага богаслужэння—гэта не мова св. Кірыла і Мефодзія. Кожны чалавек можа ўзяць у рукі падручнік стараславянскай мовы для філалагічных факультэтаў і паглядзець урыўкі з Астрамірава Евангелля, і ён убачыць, што Астрамірава Евангелле і сучасны царкоўнаславянскі тэкст—гэта розныя ўжо тэксты. Калі новыя пераклады рабіліся раней, то чаму наша богаслужэнне павінна застыць сёння?

—Айцец Сергій, а ўсё ж такі, што Вы хацелі пажадаць нам, студэнтам Духоўнай Семінарыі, студэнтам багаслоўскага факультэта, наогул, тым маладым людзям, якія зараз прыйшлі ў Царкву? Як нам ставіцца да гэтай праблемы?

—Мне хацелася б сярод студэнтаў і багаслоўскага факультэта і Семінарыі і Акадэміі бачыць будучых калег і супрацоўнікаў у гэтай справе, у справе перакладу багаслужэння і царкоўнай літаратуры. Чаму не ўзяць падручнік Закона Божага і неперакласці? Гэта мог бы зрабіць нават студэнт. Мне хацелася б, каб кожны з Вас усведамляў сваю адказнасть за лёс Царквы і ўсведамляў тое, што мова—гэта сродак місіі, а місія—гэта задача Царквы. Мне падабаецца адно выказванне дыякана Андрэя Кураева: бяда, калі ў нас узнікае такая думка, што пропаведзь Евангелля павінна спыніцца на мне. Кожны з нас павінен імкнуцца да таго, каб Евангелле Хрыстова дайшло да як мага большай колькасці людзей. І відавочна тое, што царкоўнае жыццё праваслаўных беларусаў павінна станавіцца ўсё больш беларускім.

—Дзякуй, Айцец Сергій, за змястоўны адказ на нашыя пытанні і жадаем Вам далейшых поспехаў у Вашай нялёгкай справе.

 З протаіерэем Сергіем Гардуном
гутарыў Васько Ігар, 
студэнт III курса МінДС.